Zachowek po zmianach
Ustawodawca w 2023 r. przy okazji powołania do życia nowej instytucji dotyczącej sukcesji majątku – fundacji rodzinnej, zdecydował się również na dokonanie zmian w przepisach Kodeksu cywilnego w zakresie instytucji zachowku. Instytucji, która dla wielu osób może wzbudzać kontrowersje ze względu na jej cel, czyli ograniczenie testatora (spadkodawcy) w swobodnym rozporządzaniu swoim majątkiem na wypadek śmierci. Z uwagi na zakres szczegółowości problematyki instytucji zachowku, w poniższym wpisie zostaną omówione jedynie najnowsze zmiany wprowadzone w tym zakresie w przepisach przez ustawodawcę.
Pojęcie zachowku
Zachowek stanowi ograniczenie podstawowej zasady prawa spadkowego, tj. zasady swobody testowania, na rzecz przyznania najbliższym członkom rodzinny spadkodawcy prawa do udziału w części jego majątku spadkowego. Cel w postaci zagwarantowania zabezpieczenia finansowego najbliższej rodzinie spadkodawcy jest realizowany w przez ustawodawców różnych państw poprzez zastosowania systemu rezerwy (część spadku, który nie może być rozdysponowany) albo tak jak polski ustawodawca przez instytucję zachowku. Najkrócej mówiąc, zachowek to roszczenie pieniężne osób będących najbliższą rodziną zmarłego spadkodawcy o wypłatę części tego, co by dostały, gdyby spadkodawca nie postanowił rozrządzić swoim majątkiem przed śmiercią (np. w drodze testamentu) i ich pominął. Wysokość zachowku to określony w przepisach ułamek wartości teoretycznie obliczonego udziału spadkowego w majątku spadkodawcy, który by przypadł uprawnionemu członkowi rodziny, gdyby spadkodawca nie dokonał innych rozporządzeń i doszło do dziedziczenia ustawowego.
Krąg uprawnionych do zachowku
Osobami, które zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego są wyłącznie uprawnionymi do zachowku są zstępni (dzieci, wnukowie, prawnukowie), małżonkowie oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku na podstawie dziedziczenia ustawowego. Prawo do zachowku służy zatem tylko tym osobom z kręgu potencjalnie uprawnionych, które w konkretnym wypadku byłyby powołane do spadku z ustawy. Wskazać należy, że prawo do zachowku w przypadku dalszych zstępnych (wnuków, prawnuków spadkodawcy) uaktualnia się dopiero, gdy w dniu śmierci spadkodawcy nie ma bliższych zstępnych (dzieci spadkodawcy). Podobnie sytuacja wygląda w przypadku rodziców – ich prawo uaktualni się w przypadku, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie zstępnych. Obowiązuje zasada, że osoby z kręgu uprawnionych do zachowku nabywają prawo do niego w tej samej kolejności, w jakiej są oni powołani do dziedziczenia z ustawy.
W pewnych okolicznościach nawet przynależność do jednej z wymienionych grup nie daje prawa do żądania zachowku. Należy pamiętać, że nie będą uprawnione do zachowku osoby, które są wyłączone od dziedziczenia tak jakby nie dożyły chwili śmierci spadkodawcy, czyli:
- osoby, które zrzekły się dziedziczenia,
- osoby, które zostały uznane za niegodne,
- osoby, które odrzuciły spadek,
- osoby, które zostały wydziedziczone
- małżonek pozostający w separacji lub wobec przeciwko któremu przed śmiercią spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy tego małżonka.
Nowością w tym zakresie jest wprowadzona przez ustawodawcę możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku w całości lub w części. Osoba, która dokonała takiego zrzeczenia również nie będzie miała prawa do zachowku po zmarłym.
Krąg zobowiązanych do zachowku
Jako osoby, które są odpowiedzialne za zapłatę zachowku wskazuje przede wszystkim spadkobierców, którzy doszli do dziedziczenia po danym spadkodawcy. Należy poczynić zastrzeżenie, że w przypadku gdy spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku sam jest uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek
Jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy pełnej sumy należnego mu zachowku, w dalszej kolejności roszczenie o zapłatę zachowku powinno być skierowane do zapisobiercy windykacyjnego, a jeśli uprawniony nie może otrzymać zachowku również od tej osoby, odpowiedzialna staje się osoba obdarowana przez spadkodawcę darowizną doliczoną do spadku przy obliczaniu zachowku, jak również – wedle nowelizacji – fundacja rodzinna oraz osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.
Wprowadzone zmiany w instytucji zachowku
W uchwalonej w zeszłym roku ustawie o fundacji rodzinnej, ustawodawca zdecydował się również na wprowadzenie licznych zmian w prawie spadkowym w zakresie zachowku. Wynika to z faktu, że problematyka fundacji rodzinnej jest powiązana z instytucją zachowku.
Wśród najważniejszych nowości w prawie spadkowym w zakresie zachowku należy wymienić:
- art. 9971 Kodeksu cywilnego – możliwość sądowego odroczenia terminu zapłaty kwoty zachowku, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenie. Okres spłaty w rat – co do zasady – nie może przekroczyć pięciu lat;
- art. 992 § 1 Kodeksu cywilnego – wymienienie świadczeń z fundacji rodzinnej oraz mienia przypadającego po jej rozwiązaniu jako elementów przysporzenia, które podlegają zaliczeniu na zachowek,
- art. 993 § 2 i 3 Kodeksu cywilnego – doliczanie do wartości spadku na potrzeby ustalenia wartości zachowku, fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę,
- art. 996 § 2 Kodeksu cywilnego – zaliczanie na należny zachowek uprawnionego świadczeń od fundacji rodzinnej i mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej jakie otrzymał uprawniony do zachowku,
- art. 1048 § 2 Kodeksu cywilnego – możliwość zrzeczenia się przez uprawnionego tylko prawa do zachowku w całości lub w części.
Powyższe zmiany w większości korespondują z regulacjami wprowadzającymi do polskie systemu prawnego instytucji fundacji rodzinnej i mają na celu dostosowanie dotychczasowych przepisów o zachowku do jej kształtu. Ustawodawca w ten sposób podjął starania, aby zabezpieczyć najbliższych członków rodziny spadkodawcy, przed próbą wykorzystania fundacji rodzinnej do pozbawienia uprawnionych ich praw do zachowku. Zostały również wprowadzone przepisy, które dają większą swobodę dla orzekającego w sprawie sądu w zakresie określenia sposobu, a nawet wysokości należnego uprawnionemu roszczenia o zapłatę zachowku. Sposób realizacji powyższych uprawnień przez sądy będzie zapewne kształtowany dopiero przez wypracowywaną praktykę sądów wyżej instancji.
